‘Stemmen voor de Aarde’ – Interview met Manon Danker

Manon Danker is sociologe, milieukundige en wijdt zich aan het verbinden van mens en natuur. Ze geeft trainingen in The Work that Reconnects, maakt vogelborden en biedt natuurervaringen aan voor kinderen en volwassenen.

Op het spoor van Joanna

Ik hoorde in Plum Village, de leefgemeenschap van Thich Nhat Hanh, voor het eerst over Joanna Macy[1] In 2014 ging ik naar Findhorn en daar kwam ik met oefeningen van haar in aanraking. De oefeningen gingen over de rouw voor de Aarde, we deden de Bestiary: een eerbetoon aan uitgestorven dieren. De oefeningen intrigeerden mij en ik besloot in 2015 een intensieve training door Joanna te volgen in Amerika. Ik ben daar met een open houding naartoe gegaan. Wel had ik het volgende stukje gelezen in haar boek Coming back to Life dat mij ontzettend raakte.

There’s a song that wants to sing itself through us. We just got to be available. Maybe the song that is to be sung through us is the most beautiful requiem for an irreplaceable planet or maybe it’s a song of joyous rebirth as we create a new culture that doesn’t destroy its world. But in any case, there’s absolutely no excuse for our making our passionate love for our world dependent on what we think of its degree of health, whether we think it’s going to go on forever. Those are just thoughts anyway. But this moment you’re alive, so you can just dial up the magic of that at any time.

Het was heel dicht op mijn huid: zoals ze sprak over liefde voor de Aarde, hoe abnormaal het eigenlijk is om die liefde niet te voelen. Joanna voelt voor mij als een zielsverwant, ze bevestigt dat je pijn voor de wereld, die ik zo goed ken, je liefde voor de wereld is. Coming back to Life gaf woorden aan wat ik al zolang voelde en ik voelde mij heel erg thuiskomen bij Joanna. Ik zocht naar een manier om te werken met emoties, in alle vormen, zacht en rauw. Ik heb bijvoorbeeld zelf ook veel gehad aan het werken met de primaire stem en ben daar ook in getraind als facilitator. Bij Joanna’s werk kan dat, het geeft ruimte voor passie en rauwe expressie. Tegelijkertijd is er de bedding van meditatie en liefdevolle aandacht, in dit werk zit een diepe kennis over hoe we met sterke emoties als groep om kunnen gaan zonder onszelf en elkaar schade te berokkenen.

Radicale Inclusiviteit

Haar intensieve 10-daagse facilitatorstraining vond plaats in Californië. Er waren 65 deelnemers en voor het eerst waren daar ook veel jongeren bij. Tot dan toe kwamen er vooral witte vrouwen van middelbare leeftijd op dit werk af. Dat patroon wilde Joanna doorbreken, en twee jaar eerder had zij flink geïnvesteerd in het brengen van The Work that Reconnects in diverse gemeenschappen, vooral rondom Oakland. The Work that Reconnects is zich ook gaan herschrijven om nog meer aansluiting te vinden met de grote variëteit aan mensen op Aarde. Er zijn nieuwe werkvormen en rituelen gecreëerd, en dat gebeurt nu nog steeds, om de geschiedenis van alle bevolkingsgroepen en de diepe rouw over raciaal geweld en onderdrukking haar plek te geven. The Work that Reconnects kun je toepassen op allerlei vormen van verwonding en verbreking.

Bijna de helft van de deelnemers van de training die ik volgde bestond uit people of color. Veel mensen, waaronder ik, kwamen met het sterke verlangen om onze pijn voor de Aarde te delen. Maar tijdens de training werd duidelijk dat er een enorme behoefte was om aandacht te geven aan de pijn van discriminatie en onveiligheid in Afro-Amerikaanse en Latijns-Amerikaanse gemeenschappen. Er waren recentelijk jongens uit deze gemeenschappen door de politie doodgeschoten en de pijn was messcherp en heel acuut. Tijdens de hele training was er een altaar met de portretten van deze jongens, met de banner Black Lives Matter. Dat alleen al maakte de emoties zo voelbaar. Eerst moest deze pijn van discriminatie en de angst om te leven als je kinderen op straat doelwit zijn van politiegeweld erkend worden. Voor sommige witte deelnemers was wat er gebeurde een schok; wij werden aangesproken op de wonden die onze voorouders hadden gecreëerd. Ook al waren wij het niet eens met die voorouders en sommigen waren al decennia activisten voor de rechten van mensen. Wat voor mij heel duidelijk werd is het privilege, onderdeel te zijn van de heersende klasse, bewust of onbewust kun je daardoor ook meer gebaat zijn bij een status quo, en om dat zo aan den lijve te voelen was een geschenk. Het opende de ogen. Een Afro-Amerikaanse moeder zei, je weet als witte mens niet wat het is om altijd te vrezen voor je kind op straat. Om bang te zijn dat hij op het verkeerde moment op de verkeerde plek staat en wordt doodgeschoten vanwege zijn huidskleur. En ze had helemaal gelijk.

Dit verhaal gaat over dominantie en macht, er is een relatie tussen het geweld naar de Aarde en het geweld naar mensen. Laatst was ik bij Pat McCabe, een Navajo Elder die ook ingewijd is in de Lakota traditie. Ze had het over het belang van de kleurenblinde Elders. De wonden van het verleden kunnen ons weer van elkaar scheiden maar als we dieper kijken dan hoeft dat niet. McCabe doelde op vergelijkbare wonden in Europese volkeren als gevolg van de vernietiging van de natuurverbinding. Denk aan het geweld tegen mensen die dicht bij de natuur stonden, zoals druïden, heksen, kruidengenezers en ook het enorme verlies aan wildernis in Europa.

Er bestaat een eeuwenoude dominante kracht die wereldwijd opereert en zegt: je zult ons machtssysteem dienen. En als je daar niet inpast omdat jouw waarden de uitbuiting van de Aarde niet toestaan, dan keert het systeem zich tegen je. De verwoesting van verbinding en diversiteit is al zo lang aan de gang.
McCabe’s woorden komen op mij over als een roep om compassie in deze fase van heling van het diepe trauma dat de mensheid al eeuwen zo niet millennia met zich meedraagt.

The Work that Reconnects onderzoekt ook die weg van het helen van de diepe wonden. Om zo samen de weg te gaan naar een levens-ondersteunende samenleving, waarin macht van individualistisch eigen belang wordt verschoven naar het gemeenschappelijke, systemische belang: het web van het leven.

De methodiek van The Work that Reconnects

The Work that Reconnects gaat ervan uit dat er drie scenario’s spelen in deze tijd. Het merendeel van de mensen denkt (of hoopt) nog steeds dat we door kunnen gaan met onze huidige manier van leven. En dan vooral met het model van groei: de industriële groeimaatschappij. Dat wellicht technologische ontwikkelingen en wat schaven aan de randen van onze leefwijze voldoende zullen zijn om onze huidige cultuur en relatie tot de Aarde te behouden. De Aarde is hier hulpbron en afvoerputje. De mens is in dit perspectief superieur aan de Aarde en ons voortbestaan hangt niet van haar gezondheid af. Dit is het verhaal van Business as Usual, ofwel op de oude voet verder gaan.

Er is ook een deel van de mensen dat het niet meer ziet zitten; mensen die als het ware ineenstorten omdat zij gedesillusioneerd zijn in de politiek of omdat ze zoveel milieuschade en trauma zien en daardoor overweldigd worden. Dat heet The Great Unravelling; het grote afbrokkelen van het bindmiddel van de samenleving. Het gaat daarbij niet alleen om het uit elkaar vallen van de psyche en een zingevend verhaal (wat al erg genoeg is); het gaat ook om de fysieke werkelijkheid. Wij zetten nu krachten in beweging, zoals klimaatverandering en nucleaire energie – het verbreken van atoombindingen – die ook letterlijk de grond onder onze voeten weg kunnen slaan. De doos van Pandora is geopend en wat daarvan de gevolgen zijn, dat weten we niet.

The Work that Reconnects laat opgeven of wanhoop niet het eindstation zijn. Ook als er geen garantie is op een goede afloop, kun je de keuze maken je schouders te zetten onder deze uitdaging. Je energie inzetten voor het leven dat je zo liefhebt.

Zoals Vaclav Havel het zo mooi verwoord: Hope is not the conviction that something will turn out well, but the certainty that something is worth doing no matter how it turns out.

En dat is het derde verhaal: De Grote Ommekeer. Joanna ziet dat verhaal als de derde revolutie op Aarde, na de agrarische revolutie en de industriële revolutie. Het is een grote transformatie in hoe we met elkaar en met de Aarde omgaan. Zien we de Aarde als iets wat ons dient of zien we dat de Aarde en wij een zijn, ons welzijn onlosmakelijk verbonden?

Deze Grote Ommekeer bestaat uit drie dimensies of handelingen. Deze zijn alle drie van essentieel belang en nodig.

1. Het beschermen van het leven: wat kunnen we nog behouden? Wat zijn de niches van het leven die nog gezond zijn? Hier gaat het erom als het ware reddingsacties uit te voeren: alle politieke, wetgevende, en directe acties die nodig zijn om vernietiging van het leven af te remmen. Met deze acties kan tijd gewonnen worden, levens kunnen worden gered maar het is niet voldoende om een levens-ondersteunende samenleving tot stand te brengen. Het is de meest zichtbare dimensie van de Grote Ommekeer en kan, op zichzelf staand, lijden tot uitputting.

2. Het analyseren van de structurele oorzaken en veranderen van ons systeem. Hoe kunnen we alternatieven creëren, onze wetten, economie, mobiliteit, en landbouw zo hervormen dat het systeem het leven wel eert, bijvoorbeeld via een verbod op Ecocide? Ook deze dimensie is niet voldoende voor de Grote Ommekeer zolang zij op zichzelf staat, nodig is een innerlijke verandering in ons bewustzijn van hoe wij ons verhouden tot de Aarde. Die innerlijke verandering is nodig voor onze toewijding aan transitie, het vraagt een lange adem.

3. De derde stap van de Grote Ommekeer is de verschuiving in onze waarneming van de realiteit, zowel cognitief als spiritueel. Het veranderen van visie en waarden. Hieronder vallen wetenschappelijke inzichten, meer en meer wordt zichtbaar hoe alles met elkaar verbonden is. The Work that Reconnects past zelf in deze dimensie en de diepe ecologie, voor het eerst verwoord door Arne Naess in 1973. De bewustwording dat je identiteit niet beperkt is tot je eigen ‘ik’, maar dat je wijdere cirkels van zijn hebt, dat de Aarde jouw lichaam is, je moeder. Het is eigenlijk een soort volwassenwording, een besef van je ecologische zelf: wij mensen waren hier het laatst en alles om ons heen is onze voorouder, broeder en zuster. De ‘diepe tijd’ hoort ook bij het wijdere bewustzijn. Het besef dat je steun en kennis uit de ‘diepe tijd’ kunt halen. Zowel de gaven van het verleden als ook de wonden van het verleden neem je met je mee, en in je besluitvorming nu ligt het lot van de toekomstige generaties.

De diepe ecologie vergroot het beseft van de onlosmakelijke verbondenheid van de mens en de Aarde. Niet vanuit een morele verplichting, maar vanuit gezond verstand en een doorvoeld weten dat jij en de Aarde een zijn. Thich Nhat Hanh noemt dit ‘interzijn’ (interbeing) en hij heeft er een mooi gedicht over.

Het levensweb

Ik denk dat alles met ons communiceert, omdat we met alles verbonden zijn. En dat het niet zweverig is, maar juist heel aards, om te kunnen voelen of je iets levensvijandigs doet. We behoren allemaal tot de weving van het leven, en daar hebben we gaten in gemaakt. In mijn beleving is ons contact met het levensweb als het ware een landkaart voor het leven en door de gaten die wij er inslaan kunnen we de weg niet meer vinden, niet naar onszelf, naar de gemeenschap noch de omgeving. Er zijn zoveel manieren waarop we gaten maken: bijvoorbeeld door technologische ontwikkelingen zoals het breken van het atoom en het onophoudelijk gebruiken van grondstoffen waardoor ecosystemen vernietigd worden. Maar ook door trauma, ik zie dat als iets waarbij een binnenweg uit het verband is gerukt. Je had een manier om het leven te duiden en opeens valt die weg. Dit zie je bijvoorbeeld bij veel inheemse volkeren, gekolonialiseerde mensen, zij die ontworteld zijn geraakt. In onze familielijn kunnen we eenzelfde trauma tegenkomen: mensen die van hun innerlijke aard vervreemd zijn geraakt omdat ze geen gehoor hebben kunnen geven aan hun eigen liefde, verlangen en innerlijk kompas. Zij die generaties lang in een onderdrukkend en uitputtend, levensvijandig systeem, hebben gefunctioneerd. En deze vervreemding geldt zowel voor de onderdrukker als onderdrukte.

De Spiraal

The Work that Reconnects werkt met een spiraal bestaande uit vier stadia. Het is een open spiraal die je keer op keer kunt doorlopen.

De eerste stap van het spiraal is dankbaarheid. Dankbaar zijn is volgens Joanna een van de meest bevrijdende keuzes die je kunt maken, het bevrijdt je van de industriële groeimaatschappij, consumentisme, denken dat je niet genoeg hebt, niet goed genoeg bent. Dankbaarheid is een diep weten, een diep kijken. Je realiseren wat er allemaal gebeurd is voordat voeding op je bord is gekomen. Dankbaarheid voor de oogst, dat is een oude traditie die wij ook hadden. Het is verbinding maken met het interzijn van alles, de wonderen en de schoonheid van het leven. Het helpt je om te aarden, in balans te komen.
En de kracht van dankbaarheid is als het immuunsysteem van de Aarde. Als wij alleen al de dankbaarheid voor het leven zouden terugvinden, dan sterk je al dit immuunsysteem.

De dankbaarheid heb je nodig om de tweede stap te kunnen zetten: het kijken naar je pijn voor de wereld. Met de dankbaarheid creëer je een veilige plek, want zoals Joanna en ook Thich Nhat Hanh zeggen: de pijn die onze keuzes op de Aarde teweeg brengen onder ogen zien, dat kun je niet alleen, dat moet samen gedragen worden. Joanna gebruikt in haar methodiek allerlei oefeningen met elementen uit de boeddhistische leer, de systeemtheorie en diepe ecologie. Ze helpen om met elkaar op een veilige en evenwichtige manier naar pijn te kijken zodat je niet gehavender uit het proces komt dan dat je erin ging. Dit ‘witnessing’ zie je in veel inheemse culturen en ook in restorative justice zoals in getuigentribunalen: het gehoord worden in je pijn zodat je verder kunt en kunt vergeven. Zodat je niet constant meer kracht aan het trauma verliest en je de energie tot je beschikking krijgt voor constructieve doeleinden. In dit verband is ook de keuze voor de term Great Turning interessant. De beweging van de Great Turning komt voort uit de energie en inzicht die vrijkomt door de gezamenlijke erkenning van gedeelde gevoelens. Met andere woorden, het geeft goede brandstof voor de verdere reis.

Thich Nhat Hanh zegt dat het enige wat wij voor de wereld hoeven te doen is de Aarde in jezelf te horen huilen. Als we dat zouden horen dan zou dat ons niet onberoerd laten. Maar we horen dat niet; we hebben onze oren gesloten. Deels ook omdat we niet weten hoe we met pijn om moeten gaan.

De derde stap: met nieuwe ogen kijken. Deze stap is voor mij heel natuurlijk omdat ik altijd verbinding heb gevoeld met mijn wijdere zelf: ik voelde mijn omgeving aan. Door trainingen in de Lakota traditie ervaar ik nog sterker de kosmische dimensie: de toekomstige generaties en Elders die als het ware met ons meekijken. Vanuit deze bredere lijn leven is niet altijd gemakkelijk, vooral omdat er weinig Elders zijn (mensen die je voor zijn geweest en je eigenlijk woordeloos begrijpen) die ons hierin kunnen begeleiden. We kunnen voor elkaar zo’n Elder[2] zijn, en het is goed om als mens ankers te zoeken op je levenspad. Mensen bij wie je je verhaal kunt toetsen, zonder dat iemand het van je afneemt – vaak drukken we een stempel op het verhaal van de ander en daar heeft diegene niets aan, want haar verhaal is levend; iets wat zich aan het ontvouwen is.

Om contact te maken met de kosmische dimensie en de diepe tijd, kun je de natuur ingaan om er met aandacht aanwezig te zijn. Je kunt bijvoorbeeld het verhaal van het land voelen, en je voorouders. Onder de sterrenhemel zijn in de stilte in de nacht.

Mede door het doen van dit werk voel ik me steeds sterker verbonden met mensen, er komen meer Elders, zusters en broeders, op mijn pad. Mijn hoop groeit en mijn liefde voor de mensen groeit, zelfs met alle kennis over wat we de Aarde aandoen.

De vierde stap is voortgaan. Hoe gaan we weer in gemeenschap leven in een samenleving van ‘ieder voor zich’? Een van de elementen van het voortgaan is de actieve hoop[3]. Door je weer te verbinden met het levensweb, met zielsverwanten en toekomstige generaties, en door niet weg te lopen van je pijn, kun je weer gaan voelen wat je diepste verlangen is – wat er echt in je hart leeft. Hoe kun je jouw diepe verlangen, jouw gaven, verbinden met de nood van de Aarde? Waar vinden die twee elkaar en hoe geef je dat vorm? Daar zijn mooie oefeningen voor. Dat gaat over innerlijk leiderschap.

Samen komen

Mensen die naar The Work that Reconnects komen zijn meestal al op een pad van Aardebescherming. The Work that Reconnects is nog geen gemeengoed voor mensen, het is nog vrij onbekend, het samen doorvoelen van verdriet is onwennig in onze cultuur. Maar de noodzaak wordt steeds urgenter en het wordt meer mainstream om te erkennen dat we veel verliezen. Denk bijvoorbeeld aan de opkomst van Extinction Rebellion en de wereldwijde jeugdstakingen voor het klimaat met de Zweedse Greta Thunberg als inspirator. Maar mensen hebben vaak weinig vormen voor samen komen. Denk aan het met elkaar rond het kampvuur zitten, dat is zo inspirerend en helend.

Dat wil ik mensen het liefst meegeven; eenheid met elkaar voelen. Je maakt met dit werk mensen erop attent dat je veel meer gemeen hebt met elkaar dan je denkt. Joanna zegt dit ook: we denken dat we gek zijn omdat we zo verdrietig zijn en de industriële groeimaatschappij ons complete waanzin lijkt. En dan ervaar je dat je niet alleen bent met je verdriet en je hoop. Je kijkt elkaar letterlijk in de ogen en spiegelt elkaar, je voelt vooral ook dat je allemaal deel bent van wat er nu is, wat was en komen gaat. Het vinden van plekken om samen te komen om een ervaringsgericht en transformerend proces te ervaren is vaak moeilijk. Deelnemers creëren soms zelf van dit soort plekken als actiestap in het voortgaan (de vierde stap in het spiraal).

Spiritueel Escapisme

Het is een vorm van spiritueel escapisme om geen aandacht te geven aan het ‘negatieve’. Joanna snijdt dat er met de wortel en al uit, omdat er volgens haar geen plek bestaat waar je afgezonderd van de Aarde kan zijn. Enkele voorbeelden van spiritueel escapisme zijn wachten tot je ‘verlicht’ bent, niet naar leed willen kijken of er over willen praten omdat je denkt dat je het zo groter maakt en voedt. Joanna heeft het ook over de ideologie van de weg naar boven, weg van dit alles naar het licht en de donkerte achter je latend. Maar wat als we nu juist nodig zijn, allemaal, om het tij te keren of om dat wat in de donkerte zit bij te staan?

Het beangstigende gevoel van met je rug tegen de muur staan of in de afgrond van onze wanhoop kijken, is ook reëel. We gaan al snel van wanhoop naar ontkenning, dat zit ook in ons brein, wanhoop voelt als zand in de wielen. We vrezen het diep. Het gaat er niet om dat je daarin zou blijven, maar we weten niet hoe en waar we kunnen delen welk verdriet in ons hart leeft. We zijn bang dat als de kranen open gaan ze niet meer sluiten. Er is veel vrees voor rouw.

Joanna en ook Thich Nhat Hanh hameren op de kracht van samenzijn, The Work that Reconnects is niet voor niets een groepsmethodiek. Rouwen doe je ondersteund, in samenzijn, in aandacht ook. Rouw is essentieel. Onderdrukte rouw is iets wat je energie kost, je ziek maakt, lichamelijk of geestelijk, het is iets dat je in slaapt houdt. Je weet de weg niet meer naar wie je bent en wilt zijn.

Als het voelen van de pijn voor de wereld beperkt blijft tot pijn voor het verlies van onze kinderen dan is het geen diepe ecologie want het blijft antropocentrisch gemotiveerd. Gaat dat ons genoeg kracht geven om de grote ommekeer teweeg te brengen? We willen veel van onze verworvenheden nog niet opgeven. En we hopen nog steeds dat onze kinderen succesvol zijn in termen van het oude systeem, een systeem van individualisme, de beste zijn, de rijkste zijn, ieder voor zich en god voor ons allen. Voor veel mensen is het nog een brug te ver om zichzelf op dezelfde hoogte te zetten als de andere levensvormen. Als je het systeem op de schop wilt nemen, kun je nog veel weerstand verwachten.

Daar komt nog bij dat crisis en schaarste ons in een primitieve overlevingsstand zet waarin we voor onze leefomgeving gaan vechten, elkaar bevechten en ons nog meer bewapenen. Een ding is zeker: we moeten af van gedachtengoed dat ons weerhoudt van het vinden van eenheid, we hebben een collectief lot te aanvaarden.

Paradox

Ik probeer eenvoudig te leven en mijn geluk te halen uit verbinding. Zelf heb ik bijvoorbeeld een hekel aan snelheid. Joanna noemt snelheid levensvijandig, omdat je feeling verliest met je omgeving. Ze zegt dat zowel het vernietigen als het helen van de Aarde een functie van tijd is. Hoe gaan we weer leven in de Aarde tijd, met de seizoenen, in harmonie met de draag- en herstelkracht van de Aarde? Tegelijkertijd moet er zoveel gedaan worden; het is een paradox. The Work that Reconnects wordt ook ingezet om milieubeschermers te ondersteunen en te helpen met zelfzorg. Het constant beschermen van het leven, de eerste handeling van de Grote Ommekeer kan je helemaal opbranden. Het is van vitaal belang, maar nog te weinig mensen dragen een te grote last, en stoppen niet met dragen door de grote urgentie.

Wat ik probeer te bewerkstelligen is enerzijds klein: het creëren van plek en gemeenschap om te kunnen delen, te kunnen opladen. Arne Naess noemt dit soort werk ‘gemeenschaps-therapie’. Wij zijn de ervaring van ons ondersteund te voelen door elkaar verloren in deze hyper-geïndividualiseerde samenleving. En ook is er het grote verlangen, de hoop dat mensen massaal opstaan om de Aarde te beschermen. Dat we weer in ons bewustzijn gaan voelen wat we doen met ons grotere lichaam, de Aarde. De hoop dat we gaan werken met de intelligentie van de Aarde en ons durven openstellen voor dit onbekende (of juist diep gekende), het niet-weten. Deze intelligentie staat in mijn beleving constant klaar voor samenwerking. Ons vernuft komt uit de natuur, wij zijn de natuur, maar we hebben een vernauwde blik omdat we ons verheven achten.

Drie tips van Manon om je te herverbinden met de Aarde en je wijdere zelf:

1) Inheems zijn; ofwel kennis hebben van het land; letterlijk ‘van het land te zijn’. Dat kan ook in de stad, door bijvoorbeeld te investeren in het kennen van de vogels in je omgeving. Dagelijks even in je tuin te zitten, en de plek ontdekken waar je leeft. Je verbinding met de Aarde laten groeien door aandacht te hebben voor het leven in jouw omgeving. We zijn onze autoriteit om voor het leven te spreken mede kwijt geraakt omdat we de verbinding met onze plek verloren zijn. Als we weer leren luisteren, merken we op dat we de vogels niet meer horen, of dat er minder bodemleven is, of dat we moeilijker kunnen ademen. Het gaat erom onze zintuigen weer wakker te maken om de communicatie van de Aarde te ontvangen.

2) Trek jezelf niet in twijfel. De Aarde communiceert met ons allemaal; daar is niets etherisch aan. Als we samen komen voor de Aarde, in een training bijvoorbeeld, voel ik de opwinding in het land en van de vogels. De natuur anticipeert op het werk dat wij mensen komen doen, mensen die samen komen voor vrede. Er doen veel verhalen de ronde over vrede, of het nu geweldloze communicatie is of mythes van de vredestichters. Vrede willen en kunnen maken is een wezenlijk onderdeel van onze herstelweg. Dit voelt het leven want om vrede te maken geef je ruimte, nodig je uit om te leren wat nodig is voor samenleven.

3) Wijder wordende cirkels betekent dat je kleine identiteit sterft. Het sluit nauw aan op de derde stap in het spiraal van The Work that Reconnects: zien met andere ogen. Je kunt bijvoorbeeld uitdijen in de tijd door je te verbinden met generaties voor en na jou. Je kunt je openstellen voor je “tegenstanders” zodat je in communicatie met hen wijzer wordt, geinformeerder. En je kunt je openstellen voor de niet-menselijke wereld. Niemand kan mij zeggen hoe wijds die is.

Noten: